ΥΥΠΗΡΞΕ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ;
π. Βασίλειος Ι. Καλλιακμάνης
α) Γράψαμε και άλλοτε ότι, υπάρχει μια τάση τα τελευταία χρόνια στους κύκλους πολλών λογίων να υποτιμάται η προσφορά της Εκκλησίας στον πολιτισμό, τα γράμματα, τις τέχνες και την παιδεία. Η υποτίμηση αυτή αναφέρεται τόσο στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, όσο και στους νεώτερους χρόνους. Ενοχλεί ορισμένους, που στις γραπτές μαρτυρίες υπάρχει το ζεύγμα «κληρικός – παιδεία». Ενοχλεί επίσης ότι, η Εκκλησία ταυτίζεται με των «Ελλήνων τις Κοινότητες», αφού αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί συνεκτικό και ενοποιητικό παράγοντα του γένους. ΄Οταν άλλοι συνεχίζουν να διαιρούν και να κομματιάζουν το λαό, η Εκκλησία αγωνίζεται να ενοποιεί τα διεστώτα και να διασώζει, όπως τότε, έτσι και σήμερα την κοινωνική συνοχή, καλλιεργώντας την κοινωνική αλληλεγγύη.
β) Απαξιώνουν ορισμένοι το γεγονός ότι, η Εκκλησία έγινε κιβωτός που έσωσε το γένος, τη γλώσσα και τον πολιτισμό, έστω και αν αυτό της κόστισε σε ανθρώπινο δυναμικό, αλλά και σε επίπεδο θεολογικό. Θέλουν να παραθεωρήσουν και να διαβάλουν τη συνεισφορά της με αφορμή ανθρώπινες αστοχίες και μικρότητες. ΄Ετσι επιστρατεύουν διάφορα επιχειρήματα, ή αποσιωπούν σημαντικές εκκλησιαστικές πρωτοβουλίες και αξιόλογες εκδοτικές συλλογές της Τουρκοκρατίας.
γ) Να αναφερθεί λ.χ. ότι, στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια δε γράφεται τίποτε για τη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, που εκδόθηκε στα 1782 και θα έπρεπε να κατέχει μια από τις πρώτες θέσεις στα κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η συλλογή αυτή αναδεικνύει αφενός τη διαχρονική πορεία της ελληνικής γλώσσας, αφού φιλοξενεί κείμενα από τον 4ο έως τον 15ο αιώνα. Και αφετέρου, το ασκητικό και σταυροαναστάσιμο μήνυμα του Ευαγγελίου που απηχείται στη Φιλοκαλία, στήριζε πνευματικά τους υποδούλους και σε συνδυασμό με άλλες εκκλησιαστικές εκδόσεις στέριωνε τα γράμματα και αναπτέρωνε την αποσταμένη ελπίδα.
δ) Σπουδασμένοι οι πιο πολλοί νεοέλληνες της άρχουσας κοινωνικής τάξης σε δυτικόφερτα κολλέγια και πανεπιστήμια του εξωτερικού και επηρεασμένοι από το αντιχριστιανικό πνεύμα που επικράτησε εκεί, σπεύδουν να το μεταφέρουν άκριτα στα καθ΄ ημάς. Διότι, όντως στη Δύση ο Ρωμαιοκαθολικισμός, εξαιτίας της ποιμαντικής του φόβου που εφάρμοζε για πολλούς αιώνες, ευθύνεται για τα νεώτερα αθεϊστικά κινήματα. Η ιερά εξέταση, το κυνήγι των μαγισσών, ο διά πυράς θάνατος, οι πίνακες απαγορευμένων βιβλίων, τα συγχωροχάρτια, καθώς και άλλες υπερβάσεις του Ρωμαιοκαθολικισμού, που αποτελούν διαστρέβλωση του Ευαγγελίου, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις, για να αναπτυχθεί έντονη αντιθρησκευτική και αντιεκκλησιαστική κριτική και τελικά να γεννηθεί ο αθεϊσμός.
ε) ΄Ετσι οι περισσότεροι λόγιοι, πολιτικοί και διαμορφωτές της κοινής γνώμης στον τόπο μας, επηρεασμένοι από όλα αυτά χαλκεύουν ένα σκοτεινό μεσαίωνα και για την Ανατολή. Και όταν δεν παρουσιάζουν τη Ορθόδοξη Εκκλησία ως οπισθοδρομική, σκοταδιστική και αφιλάνθρωπη, στέκονται αρνητικά και με προκατάληψη απέναντί της. Από την άλλη πλευρά, πολλοί εκκλησιαστικοί ηγέτες σπεύδουν να στηριχθούν στο ένδοξο εκκλησιαστικό παρελθόν, χωρίς να σκέπτονται ότι οι ίδιοι αναδεικνύονται από το πνευματικό τους έργο στο παρόν και με βάση αυτό θα κριθούν στο μέλλον. Δηλαδή, θα κριθούν από το γεγονός, εάν ακολουθούν τον Σωτήρα Χριστό, τον Μέγα Αρχιερέα στον Σταυρό για τη σωτηρία του κόσμου.
στ) Μέσα στο παραπάνω αρνητικό κλίμα αμφισβητείται και το «Κρυφό Σχολειό», που δεν είναι εφεύρημα της Εκκλησίας. Ο θρύλος του «Κρυφού Σχολειού» που προήλθε από τη λαϊκή συνείδηση, μπήκε στα σπουδαστήρια πολλών ιστορικών και ξαναγύρισε με την τέχνη και την ποίηση σ’ αυτόν, μεταφέρει μια αλήθεια: ότι τα γράμματα στην Τουρκοκρατία απαιτούσαν κόπους, θυσίες και ώρες ποδαρόδρομο κάτω από τον τρόμο του κατακτητή. Το «Κρυφό Σχολειό» μάλλον έλαβε διάφορες μορφές: Καταρχήν ήταν φανερό σχολείο που λειτουργούσε με το φόβο αναστολής της λειτουργίας του, εάν ξεσπούσε κάποια επανάσταση ή υπήρχε απειλή παιδομαζώματος. Δεύτερον, λειτούργησε ως Κρυφό Σχολείο στην κυριολεξία κυρίως στις περιοχές όπου οι Τούρκοι έπαρχοι ήταν ιδιαίτερα σκληροί. Γι’ αυτό, οι νάρθηκες των εκκλησιών, αλλά και διάφοροι άλλοι μυστικοί χώροι χρησιμοποιούνταν ως αίθουσες διδασκαλίας.
ζ) Αλλά και εάν υποθέσουμε ότι οι ιστορικές μαρτυρίες είναι ισχνές, αναντίρρητο γεγονός τυγχάνει ότι στον ταπεινό ορθόδοξο ναό κάτω από το φως του καντηλιού που τρεμόσβηνε, ακουγόταν, διαβαζόταν και διασωζόταν η λόγια ελληνική γλώσσα. ΄Ετσι, μέσω της λατρείας μεταδιδόταν στις επόμενες γενιές η διαχρονική ελληνική σοφία, όπως τη διέσωσαν οι μεγάλοι Πατέρες. Κι ακόμη διδάσκονταν τα ευαγγελικά μηνύματα για δικαιοσύνη, φιλαδελφία, υπομονή, θυσία, έμπονη αγάπη και ελπίδα. Τα λειτουργικά βιβλία και ιδιαίτερα το Οκτωήχι, το Ψαλτήρι, αλλά και τα Συναξάρια μυούσαν τους Ρωμιούς στις αλήθειες της πίστεως. Ο Εσπερινός, ο Όρθρος, η Θεία Λειτουργία, οι Χαιρετισμοί και οι γιορτές, πού ένωναν το λαό, τελούνταν στις μισοσκότεινες και ταπεινές εκκλησιές σε γλώσσα ελληνική. Τελικά, μήπως με αυτές τις μισοσκότεινες εκκλησιές πρέπει να ταυτίσουμε το «Κρυφό Σχολειό»;
